Nahar – historia narodowej waluty niepodległej Czeczeni

Wpis aktualizowany

Nahar – planowana waluta niepodległej Czeczenii, która miała zostać wprowadzona do obiegu w latach 1994-1995. Projekt nie został zrealizowany z różnych przyczyn, głównie natury politycznej, a ostatecznie uniemożliwiła go militarna likwidacja państwa przez Rosję.

Słowo naxar / нахар oznaczające „pieniądze”, „walutę” pochodzi od czeczeńskiego (zdrobnienia) nahart / нахарт oznaczającego „drobne pieniądze”. Spotykana jest również interpretacja wywodząca nazwę od grupy szczytów w Paśmie Głównym (Wieli Kaukaz), położonych na terytorium Republiki Karaczajsko-Czerkieskiej. Jednak w języku swańskim nahar oznacza „woła” (zwierzęcia).

	Zapis łaciński (alfabet w latach 1992 – 2000)	Język polski	Zapis cyrylicą (alfabet od 2000 r.)
Nazwa	naxar	nahar	нахар
Forma zdrobniała	naxart / naxartash	nahart / nahartasz	нахарт / нахарташ

Narodowy Bank Czeczeńskiej Republiki Iczkerii (Noxçiyn Paçẋalq Içkeri Xoman Bank / Нохчийн Пачхьалкх Ичкери Хоман Банк), nazywany także Qoman Bank / Xoman Bank (Homan Bank – Bank Narodowy), planował wprowadzić do obiegu banknoty o nominale: 1, 3, 5, 10, 20, 50, 100, 500 i 1 000 naharów. Według dostępnych dokumentów waluta nie miała podziału oraz nie przewidywano bicia monet. Zarówno podjednostka i monety mogły się pojawić w późniejszym etapie kształtowania systemu monetarnego.

Tło historyczne

W latach 90. XX wieku Borys Jelcyn – wówczas jeszcze przewodniczący Rady Najwyższej RSFRR – miał powiedzieć: Bierzcie tyle suwerenności, ile jesteście w stanie udźwignąć (ros. Берите столько суверенитета, сколько сможете проглотить; występuje też w wersji: Weźcie tyle suwerenności, ile zdołacie połknąć). Chodziło o zachęcenie republik oraz obwodów autonomicznych do przejmowania większej niezależności politycznej i gospodarczej, co było próbą zdobycia politycznego poparcia regionów przeciwko Gorbaczowowi i władzom centralnym ZSRR. Przykład ten, ilustrujący zachodzące zmiany, które były nie do zatrzymania, doprowadziły do tzw. „parady suwerenności” (ros. парад суверенитетов) i finalnie do rozpadu Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich.

Republiki radzieckie ogłosiły deklaracje niepodległości. Wskrzeszone państwa przywróciły swoje historyczne waluty i definitywnie zerwały powiązania z rosyjskim systemem monetarnym. Obok republik, deklaracje ogłosiły także niektóre regiony autonomiczne, w tym Czeczeńsko-Inguska Autonomiczna Socjalistyczna Republika Radziecka, przyjmując nazwę Republika Czeczenii (później przemianowana na Czeczeńska Republika Iczkerii), która przez niemal dekadę pozostawała poza pełną kontrolą federalną. Republika była de facto niepodległa, choć de iure pozostawała pod zwierzchnictwem Moskwy. Jedynym brakującym elementem, aby osiągnąć pełną suwerenność, było m.in. nadanie obywatelom paszportów i stworzenie systemu finansowego poprzez emisję własnego pieniądza.

Historia czeczeńskiej waluty

Historia emisji pieniądza w Iczkerii pozostaje skryta „za siedmioma pieczęciami” – wyrażenie „za siedmioma pieczęciami” to zwrot frazeologiczny oznaczający: coś ukrytego, tajnego, niedostępnego, skrzętnie skrywanego przed światem; wiedzę lub informacje, do których nie ma dostępu. Zwrot wywodzi się z symboliki biblijnej, z Apokalipsy św. Jana (Ap 5–8) – jest słabo udokumentowana, oparta na pogłoskach i niepełnych informacjach. Istnieje niewiele przekazów, które można uznać za w pełni wiarygodne i przedstawić rzeczywistą historię czeczeńskiej waluty.

W jednym z dekretów wykonawczych do ustawy zasadniczej (Konstytucja Republiki Czeczenii została ogłoszona 12 marca 1992 r.) postanowiono, że „Do czasu utworzenia własnego systemu monetarnego i kredytowego lub zawarcia umowy o zjednoczeniu takich systemów z innymi państwami, w Republice Czeczeńskiej obowiązuje system monetarny i kredytowy byłego Związku Radzieckiego”. Cytowane źródła wskazują na dolara amerykańskiego, z którym proponowana waluta miała być powiązana w stosunku 1:1.

W 1991 r. powołano „Komisję podatkową”, której zadaniem było opracowanie projektu narodowej waluty czeczeńskiej. Pierwszy prezydent, Dżochar Dudajew, chciał wprowadzić nową walutę „natychmiast” głównie z powodów propagandowych: nowa republika nie była uznawana przez żadne państwo (niepodległość uznała Gruzja za prezydentury Zwiada Gamsachurdii oraz rząd Talibów w Afganistanie. Pomimo wielu prób czynionych za prezydentury Asłana Maschadowa żaden inny kraj nie uznał Czeczenii. W 2022 r. Ukraina uznała, że Rosja okupuje Czeczeńską Republikę Iczkerii), a ważniejszym było pokazanie obywatelom, że „mają swoje państwo”, trzymając w rękach jego symbole. Mniejsze znaczenie miało to, że waluta ta nie miała realnego pokrycia w majątku ani odpowiednich rezerw dewizowych nadającym jej wiarygodności i w rzeczywistości byłaby bezwartościowa. Wyraz temu dał ówczesny minister gospodarki i finansów, Tajmaz Abubakarow, mówiąc „drukowanie i dystrybuowanie niepokrytych w niczym pieniędzy byłoby finansowym samobójstwem”.

W 1993 r., Dudajew rozwiązał demokratyczne instytucje Republiki Czeczeni i przejął pełnię władzy. Zapewniwszy sobie kontrolę nad aparatem państwowym, mianował byłego dyrektora Komitetu ds. Reformy Prawnej, Usmana Kasimowicza Imajewa (jest mu przypisywane autorstwo czeczeńskiej konstytucji; minister sprawiedliwości, prokurator generalny; uprowadzony i prawdopodobnie zabity w 1996 r.), szefem Banku Narodowego Czeczenii (od maja 1993 do lipca 1994) — instytucji, która dotąd istniała niemal wyłącznie na papierze, a którą Dudajew chciał przekształcić w finansowe centrum nowego państwa. Dudajew nakazał realizację projektu wprowadzenia czeczeńskiej suwerenności monetarnej wszelkimi możliwymi sposobami. Abubakarow, zachowując swoje wcześniejsze zastrzeżenia, domagał się przynajmniej tego, by emisja waluty była w pełni zabezpieczona równowartością dewiz w skarbcu Banku. Pozwoliłoby to na silny kurs wymiany nowej waluty i nadanie jej wiarygodności na rynku międzynarodowym.

Historia projektów

Pierwsze projekty i druk miała wykonać brytyjska Thomas De La Rue (obecnie De La Rue) już w 1992 r. Według jednej z teorii, rząd rosyjski złożył do Wielkiej Brytanii protest w sprawie produkcji banknotów z Republiki Czeczeńskiej, która prawnie jest częścią Rosji i nie ma prawa do emisji własnej waluty, w wyniku czego nie zostały one wydrukowane. Druga wersja wydarzeń sugeruje, że Dżochar Dudajew wysłał Rusłana Ucijewa do Wielkiej Brytanii w 1993 r., m.in. w celu zawarcia umowy na wykonanie paszportów, pieniędzy oraz medali i odznaczeń. Podczas misji Ucijew wraz z bratem mieli zostać zlikwidowani na zlecenie rosyjskich służb specjalnych. Zabójstwo wywołało skandal, a firma Thomas De La Rue zrezygnowała z zamówienia, prawdopodobnie przekazując zlecenie do Francji (paszporty), Niemiec (banknoty) i Turcji (medale i odznaczenia).

W 1994 r. Republika Czeczenii została przemianowana na Czeczeńską Republikę Iczkerii. W tym samym roku, ponownie zdecydowano o wprowadzeniu własnej waluty oraz paszportów. Usman Imajew został wyznaczony do nadzoru nad projektem emisji z ramienia strony czeczeńskiej. Aby zrealizować projekt, zwrócił się do francuskiej firmy Oberthur. Współpraca ta została później potwierdzona w filmie dokumentalnym The Caucasus Plan (Plan Kaukaski; w filmie występuje Abubakar / Berkan Merrikh Jaszar, były agent CIA. W 1992 r. Dżochar Dudajew mianował Jaszara zastępcą ministra Spraw Zagranicznych Iczkerii).

Zgodnie z kontraktem, po stronie Oberthur za projekt odpowiadał Michel Gedewaniszwili, który w 1995 r. nadzorował również emisję banknotów dla Gruzji (według Transcaucasian Banknotes). Francuskiej firmie zależało na szybkim podpisaniem umowy, co było widoczne w słabej jakości tłumaczenia kontraktu na język rosyjski, jakości projektów i banknotów próbnych załączonych do umowy.

Zgodnie z kontraktem pomiędzy Bankiem Narodowym a Oberthur, planowano zamówić 100 milionów banknotów o nominałach: 1, 3, 5, 10, 20, 50, 100, 500 i 1 000 naharów. Koszt ich druku wynosił 20 640 000 franków francuskich, co odpowiadało ok. 35 000 dolarów amerykańskich według kursu z końca 1994 r. Kontrakt nie został jednak podpisany, prawdopodobnie z powodu braku środków finansowych i/lub rosyjskiego szturmu na Grozny.

Istnieje także alternatywna wersja: Czeczenia miała zrezygnować z druku banknotów i paszportów przez Oberthur wskutek presji Rosji na Francję. Tę wersję przedstawił Achmed Zakajew na Światowym Kongresie Czeczeńskim w Warszawie w 2010 r.:

„Często pytają mnie, dlaczego nie wprowadziliśmy paszportów czeczeńskich. Nie mogliśmy tego zrobić wcześniej, ponieważ ich nie mieliśmy. Po zakończeniu Pierwszej Wojny nasz rząd sprowadził do Czeczenii jedynie niewielką partię paszportów, która została rozdysponowana. Gdy wybuchła Druga Wojna, Rosja nacisnęła na państwo, w którym złożyliśmy zamówienie, wskutek czego odmówiono nam wydania dokumentów. Dlatego Rada Ministrów postanowiła zlecić produkcję paszportów innemu państwu i, jeśli Bóg pozwoli, prace te zostaną wkrótce ukończone. (…) Podobna sytuacja dotyczy czeczeńskiej waluty. Proszę pamiętać, że z okazji nadchodzącej 20. rocznicy naszej państwowości planujemy wyemitować złotego nahara z dziesięcioletnim certyfikatem określającym jego nominał i zasady obiegu.”
(oryginale źródło nie jest już dostępne)

Po zakończeniu współpracy z Oberthur podpisano kontrakt z nowym wykonawcą — niemiecką Giesecke & Devrient GmbH. Drukarnia miała wyprodukować 100 ton banknotów (według filmu The Caucasus Plan) w trzech nominałach: 1, 3 i 5 naharów. Zlecenie miało opiewać na kwotę 575 000 dolarów amerykańskich. Nie ma dowodów, że wyprodukowano inne nominały, których wizerunki krążą w Internecie – te istnieją albo w formie cyfrowych grafik, wydrukowanych replik lub powstały niezależnie i są niewiadomego pochodzenia, np. wersja z perforacją napisu „SPECIMEN”.

Należy zaznaczyć, że drukarnia angielska i francuska mogły współpracować przy realizacji zamówień (w późniejszych latach było rozważane przejęcie Thomas De La Rue przez Oberthur) – obie te firmy, pośrednio lub bezpośrednio, drukowały wcześniej banknoty dla tych samych krajów. Jako, że trudno jest zweryfikować sekwencję zdarzeń (firmy te nie udzielają komentarzy i nie publikują dokumentów na ten temat) można domniemywać, że:
– Thomas De La Rue pracowała bezpośrednio dla rządu Iczkerii jako niezależny wykonawca i/lub przekazała zlecenie do Oberthur
– Thomas De La Rue mogła być podwykonawcą Oberthur.
Pośrednią wskazówką takiej współpracy jest fakt, że projekty nahara wykorzystywały elementy graficzne z banknotów drukowanych wcześniej przez te drukarnie dla innych krajów.

Projekty te następnie zostały wykorzystane i dopracowane przez niemiecką Giesecke & Devrient GmbH.

Porównanie projektów

Zaprezentowane przez Oberthur próbki oparto o ogólny wygląd dolara amerykańskiego i innych podobnych walut oraz wykorzystano motywy z boliwijskiego peso, irańskiego riala, nazwę jednostki som/sum i czeczeńską – nahar oraz zdjęcia z przewodników turystycznych. Banknoty opatrzone napisem „SPECIMEN” posiadają elementy widoczne w świetle UV (wersja ta miała zostać sprzedana w 2017 r. na rynku kolekcjonerskim).

Projekty Giesecke & Devrient GmbH wykorzystały projekty francuskie, które zostały dopracowane pod względem graficznym oraz wymieniono niektóre motywy tylnych stron. Według źródeł, banknoty, które zostały wydrukowane (1, 3 i 5 naharów) posiadały: znak wodny przedstawiający leżącego wilka; elementy wyczuwalne dotykiem; nić zabezpieczającą; papier z zatopionymi włóknami; elementy widoczne w świetle UV. Według ówczesnych standardów banknoty miały zabezpieczenia zbliżone do banknotów dolara amerykańskiego i były najlepiej zabezpieczonymi banknotami w regionie i Europie.

Posumowanie głównych różnic:

Projekt francuski	Projekt niemiecki
Wykonane bez większej staranności, niskiej jakości, część wydrukowano na ogólnodostępnym papierze	Starannie opracowane wzory, na papierze lepszej jakości
Brak podpisów i roku. Niektóre wersje posiadają symulowane podpisy (projektowe)	Wcześniejsze wersje nie posiadają podpisów i roku. Późniejsze posiadają podpisy oraz rok
Różne nazwy jednostki: naxar, som	Nazwa naxar
Wyraziste kolory	Stonowana kolorystyka czerni i zieleni, charakterystyczna dla dolara amerykańskiego i innych podobnych walut
Oprócz elementów widocznych w świetle UV prawdopodobnie nie było innych zabezpieczeń	Zastosowanie zabezpieczeń, np. włókna zabezpieczające, elementy UV, mikrodruki, znak wodny
Napisy w języku angielskim. Wzory (specimen) zawierają napisy w języku czeczeńskim i prawidłową nazwę jednostki	Napisy w języku czeczeńskim i prawidłowa nazwa jednostki. Wzory (specimen) zawierają także podpisy i rok emisji/wprowadzenia do obiegu

Projekty Oberthur

Projekty z nominałem „ONE SOM” i „CẊA NAXAR” (SPECIMEN)

Projekt przedstawia na tylnej stronie rafinerię ropy naftowej, która umieszczona była na boliwijskich banknotach o dwunominałowym banknocie 5 / 5 000 peso boliwijskich oraz 50 00 peso boliwijskich i 5 centach peso boliwijskiego drukowanych przez Thomas De La Rue. Na projekcie „ONE SOM” symulowane podpisy

Projekt z nominałem „FIVE SOM”

Projekt wykorzystał motyw z banknotu o nominale 2 000 riali irańskich z 1986 r., drukowany przez Thomas De La Rue. Na projekcie symulowane podpisy

Projekt z nominałem „FIFTHY SOM”

W tym projekcie znalazło się zdjęcie, które miało zostać wykorzystane z przewodnika po Groznym. Na projekcie symulowane podpisy

Pozostałe projekty denominowane w „somach”

Na projektach symulowane podpisy

Pozostałe projekty „SPECIMEN”

Projekty Giesecke

---

Nominały

Banknoty o nominale 1, 3, i 5, oprócz zapisu liczbowego, zawierały również słowny nominał:
CẊA NAXAR – jeden nahar
QO NAXAR – trzy nahary
PXI NAXAR – pięć naharów.

Wyższe nominały: 10, 20, 50, 100, 500 i 1 000 miały zapisaną liczbę oraz słowo „tüma”, oznaczającą „dziesiątki”. Słowo tüma / туьма pochodzi prawdopodobnie od perskiego toman (تومان, tūmân) oznaczającego „dziesięć tysięcy”, i w czeczeńskim przyjęła się jako określenie dużej ilości (pieniędzy):
CẊA TÜMA = jedna dziesiątka = dziesięć
ŠI TÜMA = dwie dziesiątki = dwadzieścia
PXI TÜMA = pięć dziesiątek = pięćdziesiąt
ITT TÜMA = dziesięć dziesiątek = sto
SOVZĪẊE ITT TÜMA = pięć setek (pięć razy po dziesięć dziesiątek) = pięćset
BIYE TÜMA = sto dziesiątek = tysiąc.

Napisy na banknotach

Na projektach znajdują się napisy, w których wykorzystywane są litery alfabetu z 1925 i 1992 r., np. na projekcie 20 naharów znajduje się litera „Š”, która występuje w alfabecie łacińskim z 1925 r., ale nie występuje w alfabecie łacińskim z 1992 r.

Przykładowe napisy i ich przybliżone tłumaczenia, na podstawie nominału 1 i 20 naharów projektu niemieckiego:

Przód			Tył
1 nahar
NOXCİYN RESPUBLİKAN PAÇẊALQAN BANKAN AXÇA	DALA DİNNARG XİR DU	PAÇẊALQAN BANKAN PREZİDENT; EKONOMIKIN FİNANSINİ MİNİSTR	NOXCİYN RESPUBLİKAN PAÇẊALQAN BANKAN AXÇA	BANKAN AXÇANNA QAÇO YO PAÇẊALQAN BAXAMIÇA
Pieniądze Banku Państwowego Republiki Czeczeńskiej	(Niech Bóg da dobrobyt)?	Prezydent Banku Narodowego; Minister Finansów i Ekonomii	Pieniądze Banku Państwowego Republiki Czeczeńskiej	Pieniądze wydane przez Bank Państwowy
20 naharów
NOXČIJN RESPUBLIKAN PAČẊALQAN BANKAN AXCA	PAČXALOAN BANKAN XARC AXČA KEČDAR IEDALO MAGOS DAC		NOXČIJN RESPUBLIKAN PAČẊALQAN BANKAN AXCA	BANQAN AXČANNA QAČO JO DESICA DETICA KAJČU DEČICA QIN DOLČU PAČXALQAN MEXALČU KEXATAŞCA
Pieniądze Banku Państwowego Republiki Czeczeńskiej	Pieniądze Banku Państwowego mają pokrycie i moc prawną.		Pieniądze Banku Państwowego Republiki Czeczeńskiej	Fałszowanie pieniędzy bankowych jest ścigane przez prawo państwowe

Wizerunki nominałów 1, 2 i 3 naharów

które zostały wydrukowane

Na przedniej stronie wizerunek godła Czeczeńskiej Republiki Iczkerii. Na tylnej stronie rafineria ropy naftowej

Na przedniej stronie wizerunek tańczącego mężczyzny – według źródeł jest to Machmud Alisułtanowicz Esambajew. Na tylnej stronie dwa konie

Na przedniej stronie wizerunek jeźdźca w burce. Na tylnej stronie trzy kobiety z dzbanami na wodę

Projekty pozostałych nominałów

niewiadomego pochodzenia

Na przedniej stronie wizerunek kobiety z talerzem owoców i dzbankiem (dobrobyt). Na tylnej stronie szyby naftowe

Na przedniej stronie wizerunek kobiety trzymającej w wyciągniętych dłoniach szablę na tle gór (ochrona, obrona). Na tylnej stronie trzech jeźdźców

Na przedniej stronie wizerunek starszy mężczyzna z laską i wagą (sprawiedliwość, praworządność). Na tylnej stronie budynek Pałacu Prezydenckiego w Groznym

Na przedniej stronie wizerunek jeźdźca na stojącym dęba koniu. Na tylnej stronie grupa uzbrojonych mężczyzn w tradycyjnych strojach

Na przedniej stronie portret Szamila. Na tylnej stronie górski krajobraz z czeczeńską wieżą

Na przedniej stronie portret Szejka Mansura. Na tylnej stronie trzech galopujących jeźdźców

---

Cytowane źródła twierdzą, że wydrukowane banknoty trafiły w całości lub w części zamówienia do Czeczenii i zostały zniszczone podczas rosyjskiej pacyfikacji Groznego, celowo lub przypadkiem. Zakładając te scenariusze, wydaje się nieprawdopodobne, żeby część tych banknotów nie przetrwała i nie została zagrabiona przez rosyjskich żołnierzy „jako trofea wojenne”, słynących z maruderstwa i systemowych grabieży. Prędzej czy później banknoty wypłynęły by na rynek kolekcjonerski. Takich banknotów nie notuje się ich w sprzedaży na rynku kolekcjonerskich, a to co jest oferowane to kopie/repliki. Najprawdopodobniej wydrukowane banknoty są magazynowane w Niemczech. Niektóre źródła sugerują, że Thomas De La Rue wydrukowała część banknotów i przekazała je Czeczeni, a na banknotach miał się znaleźć rok 1994 – takich wizerunków do tej pory nie zanotowano.

Warunki użycia informacji i materiałów

Źródło: ichkeria.net, chechenews.com, goodcoins.su, ichkeriainfo.wordpress.com, themoscowtimes.com